Als tekstschrijver hoor je te beschikken over kennis van inhoud, van teksten en van taal. Het is onmogelijk om al die kennis voortdurend paraat te hebben. Gelukkig bestaan er genoeg waardevolle naslagwerken. Een daarvan is het digitaal beschikbare Verwarwoordenboek.
Jan Renkema (1948) is emeritus hoogleraar Tekstkwaliteit aan de Universiteit van Tilburg. Hij is vooral bekend van de Schrijfwijzer, het toonaangevende naslagwerk voor iedereen die goed wil schrijven. De nieuwste publicatie van Renkema is het Verwarwoordenboek. Het doel van dat boek is om de lezer een inkijkje te geven ‘in de wondere woordenwereld’. Het beschrijft onder meer ‘woordparen met een onduidelijk betekenisverschil’, ‘woorden met stijlverschil’ en ‘woorden die niet echt verschillen’. In totaal bevat het ruim 500 woordparen met in het register zo’n 2000 trefwoorden.
Overlappende betekenis
Wat is het verschil tussen sfeer en stemming? Volgens het Verwarwoordenboek is er een verschil in betekenis, maar ook een overlap: de woorden hebben beide te maken met een bepaalde gemoedstoestand. Het verschil schuilt in de ervaring daarvan. Een sfeer is een algemene gemoedstoestand op een bepaalde locatie, terwijl een stemming eerder gaat over de gemoedstoestand van één individu. Ter illustratie geeft het boek de volgende zin: “Als er op een feest geen sfeer heerst, raak je vanzelf ook in een minder goede stemming.”
Diepgaande beschrijvingen
Wist je dat de woorden verleden en overleden aan elkaar verwant zijn? Het is een van de inzichten uit het lemma over overlijden en sterven. Overlijden heeft niets te maken met ‘lijden’ in de zin van ‘pijn lijden’. Het woorddeel lijden betekent in dit geval ‘gaan’. De term overlijden verwijst dus naar een overgang. Het woord sterven heeft daarentegen betrekking op het verstijven, het levenloos raken van het organisme.
Woorden die op elkaar lijken
Het Verwarwoordenboek besteedt ook aandacht aan woorden die op elkaar lijken, maar niets met elkaar te maken hebben. Het verschil tussen sceptisch (‘vol bedenkingen’) en septisch (‘rottend’) komt aan de orde, net als het pikantere verschil tussen liefdedaad (‘daad uit liefde’) en liefdesdaad (‘geslachtsgemeenschap’). Waardevol zijn ook de verschillen tussen werkwoorden met voorzetselconstructies, waaronder schrijven aan versus schrijven naar en lijden aan versus lijden onder.
Voor taalliefhebbers kan het een heerlijke bezigheid zijn om door het Verwarwoordenboek te scrollen. De lijst prikkelt om goed na te denken over de woorden die je gebruikt – zelfs als je het niet altijd eens bent met de toelichting en de nuanceringen van Renkema zelf. Daarnaast is het een waardevolle informatiebron voor schrijvers. Of moeten we ‘auteurs’ zeggen?
Kies jij de juiste woorden?
Heb jij behoefte aan heldere teksten? Vind je het lastig om de juiste woorden te vinden? Heb je behoefte aan intensieve begeleiding? Neem contact met ons op.
Stephan Borggreve
8 juni 2023